En rekordseilas
Publisert opprinnelig i Arctandrias Skrifter #3 (1989)
Skribent: Carl Bertheussen
Fembøringen "Sjaalmøen" fra Tromvika på Kvaløya utførte i mai 1894 en bragd som det gikk gjetord om i lang tid etterpå. Med Lars Hansen som høvedsmann seilte den 44 fot store "Sjaalmøen" fra Tana Horn i Finnmark og til Tromsø på 28 timer. Det gir en gjennomsnittsfart på ca. 8 1/2 knop. Det eneste som er bevart fra denne fembøringen er navneskiltet. Høvedsmann Lars Hansen forteller her hvordan det hele gikk til:
"Æg er oppfostra hos han Johan Lindropsa i Tromvika. Og fembøringen som vi i aten hunner og fir og netti gjorde den snarturen med, det var hannes båt. Han var to og tyve alne lang og siglar av allebeste slaget, han heitte "Sjaalmøen". I fleire år hadde æg ført båt på Lofoten og Finnmark førr dennan turen. Vi var no fem mann som vanlig, æg ska` nemne dem opp: Føst var det no æg, som var høvedsmann og en og førti år gammel. Sa han Martin Lindropsa i Tromvika, han var bakromsmann og æg trur firogtredve ar. Vi to var attom mastra, som det kalles. Framom mastra var det han Jens Kalsa i Vengsøya - visst tett pa tredve år, så han Meier - og han Bernt, broren, sekogtyve og firogtyve år. - Dessan to siste var og av Lindropsensønnan.
No hadde vi drevve feske førr Vardø og tok fatt på heimturen sist i mai,- datoen minnes æg ikkje, men vi var i Vardø enno den søttende mai. - Då vi tok til å færes var det balkever med stilla og ett og anna vindkast hit og dit såleisa så det bruke å være som jamnast når han har kuling i nærheita. - Vi hadde sægel oppe en og annen gang, så vi kunne få kvile oss lite grann, men heillest så satt vi no og sledja med åran. - Berre ei åra kver, og på den måten kunne man i stilla færes milevis austette og vestette Finnmarksfjordan. Då vi så var kommen (på dennan balkemåten) så langt som utførre Tanahornet- det er nok en ti tolv mil ifrå Vardø, då fekk vi et kast utav spaken vestavind, så vi gjekk ut ifrå land med bagbords hals - ja, det skjønne du sjøl, og to av karan var nettopp gådd att i huset førr å få seg en lur, men dem hadde knaft kasta seg på benken då vinden med en gång sprang om til nord nordaust, stiv kuling med en gång, og de to var ute av huset i same augblikket og vi reiv toppseglet av han og sette to klør nedat med en gang. Vi såg at vi no ville gå oppførre Sletnesodden, og lå då med en gång om og gjekk vestover. Vi tok klokkeslettet og ho var akkorat ti om førremiddan - det var lørdag. Der var mange båta på leia, men vi såg ikkje nåkken som hadde høger segel enn som tre og fire klør tilbors - til ripa altså. Og vi førr vores del vi duvde ikkje meir ned som de to klørn vi sette då vi fekk føste vindrossa. - Ja, det blei no til det, at vi sigla førrbi de ainner båtan, som vi jo lurte på, førr å se ke båten kunne klare.
Då vi så kom så langt som til Kjinnarodden, stakk vi opp begge klørn, og ei lita stund deretter sette vi også toppseglet på han - vinden var da blidd lite grann meire rommen (ikkje sa sterk bidevind).
Med hensyn til tøngde i båten, så hadde vi berre det almindelige segelfestet (ballast), og så heile utstyret - som bruk og førrskjelligt. Men som æg sa: Båten var siglar av føste skoffa. - Ja, og då vi så kom frampå Mehamnfjorden, då innhenta vi han Karl Krestiansa på Mjellen, og han hadde den store fine sneseglbåten sin - "Fortuna" heitte han vesst - og var av de der nymotens båtan, men uten dekk. - - No skal vi se, æg har det no bra i hauve førr æg har overtenkt alt sia æg fekk høre ifra dæg. - - Ja, då vi så kom til Magerøysunnet var vindstrikket så pass nordaustlig at vi sto lei uten å gjere nokke slag eller "kryss" som dem seie noførtida. - Om vi holdt Breisunnet, altsa utom Havøygavvelen kan æg ikkje minnest, nærmast trur æg at vi for Trångsunnet, førr vi var godt kjent og vinden skulle være jamn der i det vinnstrikket. - Men æg huse på at i Sørøysunnet trøkte han så hardt til at vi sto med toppsegeldraget i nævan førr å rive det av han ke aublekk som helst. Han var jo reint lyse rokket, men kulingen falt såpass beint ette at det gjaldt berre å holde han stødig med go` hand om styrvollen. Det skulle ikkje ha vorre stor skjæring hit heiller dit i slikt høve førr det hadde gådd gale. Får båten ta til å skjære ut pa en skavvel heiller brottsjy, så har du inga makt med styret - han skjær seg full og går ned. På rømda (kulingen attanfra), må man "velle" hav - unngå de farligaste brekningan - med vakent auge.
Så minnes æg ikkje nokke serskjelt å førtelle førr då vi kom vestførre Brynnelan, da sigla vi førbi fire kvæfjeringsbåta - fembøringa det og, men dem hadde ikkje meir duvd så ei heller to klør. Toppseglet hadde vi teke av han førr ei god stund sidan, men vi drotta av med heile seglet like til vi kom fram imot Løngstuva og fekk Fuggeløysundet åpent, men da blei han så uhard med en gång at vi matte duve tre klør den eine etter den ainner. Likevel sigla vi som vi sjøl syntes rett på karravis, altså som svære karer.
Æg skal no førrbigå ett og anna, men må førtelle at då vi var kommen førrbi Fuggeløysundet, davras (minka) kulingen så pass at vi stakk opp (sette til) de tre klørn igjen og hadde då heile seglet igjen, til vi kom frami Grøtsundet - et par mil nordom Tromsøya. Vi blei då var to båta et godt stykkje frampå sundet, og vi ordhadde med kverainner at vi kom nok til a ta dem førr vi nådde Tromsø, men det slo klikk med den døktigheita. Han blei nemlig så tong vind då vi fikk Langsundet åpent at vi måtte ta til å duve ei klo. Då vi så skulle hale seglet passelig neråt, sprang rakktrossa og mastra fikk heile segelpresset, og sto som en båga og kunne knekke kvert aublekk. ("Rakken" er den klaven som heill segelråa inn til mastra enten seglet er heilt oppe eller duves ned. Trossa som går fra rakken og er halt teit ned til naglen sin i bakromstofta, stør mastra). Der var no ikkje anna å gjere enn i all hast å styre båten opp til vinden så at seglet blaffra, men da vi hadde fått feilen utbert, hadde de to båtan fått såpass førremon at dem nådde byen ei stund førre oss, så vi blei no litegrann kurert førr at vi ville gjære oss sa kaut framførre sjellikerne våres.
Då vi tørna på Tromshamna, var klokka akkorat to over middag søndag. Vi hadde sigla ifra Tanahornet til Tromsø by pa otte og tyve timaœ.
Vi førtøydde båten og fjelga oss litegrann og rodde så i land førr å få oss en ordentlig kopp kaffi. æg kan med sannheit seie at på veien hadde vi sa godt som ikkje smakt mat og slett ikkje nokke varmt. - Ja, så gjekk vi til ho Karolina Blomkvest, skjønner du. - Da vi så kom inn der, satt det to jakteskjepperta og drakk kaffi, og dem sporte om vi kom ifrå Finnmarka. Ja, svarte æg, vi kjem ifrå Vardø, men vi rodde stilla like til i går, da vi fikk vind og nok av vind, utførre Tanahornet. - Vi var jo jøger over turen vi hadde gjort og ga oss ikkje om å dølle førr sammenhengen. - Om ei stund sporte den eine av dem om vi var utførre Tanahornet i går, og så måtte vi førtelle kort og godt korleisa det hång i hop. Dem sa då det, at dem hadde fart både til og fra Finnmarka så mangen gang, men så snøgg en tur hadde dem aldri gjort enda dem hadde farty under foten!
Ke som angår han Karl Krestiansa, så antar æg at han skulle være så omtrent med Grøtnesodden då vi tørna i Tromsø. Han hadde sigla førbi mange båta, han og. Han kom til byen tre tima etter oss.
I den uverskuling æg her har førtelt om, kom han Bernt Kaspersa i Henrikvika og en båt til, - æg trur så nær at det var han Lorents Rikkertsa Guleng på Tromsøya, til Måsøya og dem hadde vattna med seks og syv klør etter som uveret tok til der aust i havet. Og dem tok fast i Måsøya til uveret la seg.
Dennan siglinga den førregjekk visst samme uversdagen som då redningskjøyta Colin Archer utførte den namnkundige bergningsdåden i Hamningberg - den som var så vidt berømt."
(Utdrag fra radiokåseri 4. januar 1951. Senere gjengitt i "Carl Bertheussen forteller", Tromsø 1955).